Doan NT: Liszt (1811-1886)

Franz Liszt ; 22 tháng 10 năm 1811 - 31 tháng 7 năm 1886) là một nghệ sĩ piano và nhà soạn nhạc người Hungary. Ông là người biểu diễn có danh tiếng ở khắp châu Âu vào thế kỉ 19, đặc biệt là nhờ có kỹ thuật điêu luyện trên bàn phím. Ngày nay ông vẫn được xem như là một trong những nghệ sĩ Piano lớn nhất từ trước đến nay.

Thời thơ ấu của một thần đồng

Franz Liszt sinh ngày 22 tháng 10 năm 1811 tại Doborján thuộc vương quốc Hungary, sau này trở thành một phần đế quốc Habsburg. Nguyên thủy tên ông là Franciscus nhưng những người thân thuộc gọi ông là Franz theo cách của người Đức gọi tên Franciscus. Bố mẹ ông là Adam và Maria Anna Liszt (nhũ danh Lager). Adam Liszt trong những năm đầu thập kỉ 1790 là giáo viên đạy tiếng Hungary cho trường trung học Pressburg (nay là Bratislava, thủ đô Slovakia) trong vòng 5 năm. Thời đó tiếng Hungary không phải là tiếng nói chính thức trong vùng mà là tiếng Đức. Còn ngôn ngữ hành chính là tiếng Latin. Dù vậy Franz mặc dù lưu loát tiếng Đức, tiếng Pháp, tiếng Ý nhưng hầu như chẳng biết tiếng Hungary. Đến những năm 1870 khi mọi người bị bắt buộc phải học tiếng Hungary, mặc dù rất cố gắng ông vẫn không học được.

Dòng dõi của ông gây ra nhiều tranh cãi bởi hầu hết các tài liệu quan trọng về ông đều bị thất lạc. Ông tổ của Franz Liszt là Sebastian Liszt là người Đức đến Hungary vào đầu thế kỉ 18. Vì quốc tịch của con là thừa hưởng của cha nên ông nội và cha Franz Liszt đều mang quốc tịch Đức, mẹ ông có nguồn gốc từ Áo, thời đó cũng được xem là Đức luôn. Như vậy thì Franz Liszt mang quốc tịch Đức dù sinh ra tại Hungary, không phải là người Hung. Tuy vậy giấy khai sinh của Sebastian cũng không được tìm thấy trong văn khố Đức hay Áo, còn văn khố Hungary bị người Thổ Nhĩ Kì phá hoại rất nhiều. Do vậy chưa có gì chắc chắn về nguồn gốc Đức của Sebastian. Nhưng trong cuộc đời chính Franz lúc thì nhận rằng mình mang quốc tịch Đức, lúc thì Hungary, các con ông mang quốc tịch Hungary. Theo các nguồn thông tin chính thức thì ngay từ thời thơ ấu Franz Liszt đã bộc lộ thiên tài của mình. Mơ ước trở thành nhạc sĩ chuyên nghiệp là của bố ông, Adam Liszt, người chơi rất nhiều nhạc cụ từ piano đến violin, cello, guitar nhưng do hoàn cảnh không cho phép giấc mơ ấy thành hiện thực. Vậy Franz được sinh ra trong môi trường âm nhac và điều này hẳn ảnh hưởng không nhỏ đến cuộc đời ông. Tuy thế bản thân Liszt đã phải tập luyện rất nhiều dưới sự kèm cặp của bố từ năm lên 7 tuổi. Theo những thư từ của người cha thì ông đã từng tập tất cả các tác phẩm của Bach, Beethoven, Mozart và nhiều nhạc sĩ khác.

Ngày 26 tháng 11 năm 1820 lần đầu tiên ông ra mắt công chúng tại lâu đài của bá tước Michael Esterházy ở Pressburg trước các nhà quý tộc địa phương. Trong dịp này Liszt may mắn được đề nghị tài trợ mỗi năm 600 gulden để đi học ở nước ngoài, tuy nhiên số tiền này chỉ đủ trang trải một phần chi phí sinh hoạt cho nên sau đó Liszt vẫn không đi đâu cả. Ngày 3 tháng 6 năm 1822, Adam Liszt xin hoàng tử Esterházy được nghỉ việc một năm và cả gia đình bán hết đồ đạc để chuyển đến Viên vào ngày 8 tháng 5 năm 1822. Ở Wien, Liszt theo học piano với Carl Czerny, người từng là học trò của Ludwig van Beethoven. Theo như trong hồi kí của ông này, Liszt có năng khiếu rất rõ nhưng do học tập không tốt cho nên kĩ năng ngón tồi cũng như phong cách chơi đàn rất hỗn loạn. Theo Liszt thì hai thầy trò bất đồng nhau trong việc sử dụng các ngón tay và thế là để tránh các bài tập, Liszt đã viết các ghi chú bậy lên bản nhạc rồi nói với cha rằng đó là do thầy dạy. Nhưng sự việc bị phát giác và Liszt vẫn phải tiếp tục học với Czerny. Liszt nhanh chóng trở nên có tiếng trong giới âm nhạc Wien, lần trình diễn đầu tiên là tại Landständischer Saal ngày 1 tháng 12 năm 1822 với các tác phẩm của Ferdinand Hummel, Gioachino Rossini và Beethoven. Ngày 13 tháng 4 năm 1823 ông trình diễn tại Kleiner Redoutensaal với các tác phẩm của Hummel. Cũng từ tháng 7 năm 1822, Liszt cũng bắt đầu học sáng tác với Antonio Salieri.

Mùa xuân năm 1823 là hết thời hạn nghỉ của Adam Liszt, ông xin Esterházy nghỉ thêm 2 năm nữa nhưng không được chấp thuận, vậy là Adam phải trở về. Cuối tháng 4 gia đình trở về Hungary lần cuối. Trong thời gian trước khi quay trở lại Wien, Liszt có một số buổi diễn tại Pest ngày 1 và 24 tháng 5 năm 1823, tại rạp Königliches Städtisches ngày 10 và 17 tháng 5, ngày 19 tháng 5 năm 1823 tại một buổi diễn gọi là vergnügliche Abendunterhaltung. Cuối tháng 5 năm 1823 cả gia đình Liszt trở lại Wien. Ngày 20 tháng 9 năm 1823, gia đình Liszt rời Wien để đến Paris. Để kiếm tiền, trong chuyến đi Liszt phải trình diễn ở München , Augsburg, Stuttgart, Strasburg. Ngày 11 tháng 12 năm 1823 họ đến Paris. Do thời đó nhạc viện Paris có quy định mới là chỉ nhận sinh viên người Pháp nên Liszt không thể theo học nơi đây. Hậu quả là Adam Liszt trở thành thầy của Franz Liszt, một người thầy cực kì nghiêm khắc, gần như chuyên chế. Với cha, hàng ngày Franz Liszt học các bài tập cũng như các thang âm với máy gõ nhịp, ông cũng phải tập các bài fugue của Johann Sebastian Bach.

Tại Paris Liszt học tiếng Pháp nhanh chóng và cũng nhanh chóng trở nên nổi tiếng sau khi có vài buổi trình diễn, ông được gọi là "Liszt bé nhỏ". Trong các năm 1824, 1825 và 1827, ông cùng cha đến Anh, ông kiếm được rất nhiều tiền nhờ các buổi biểu diễn. Từ năm 1824, Liszt học sang tác cho piano với Anton Reicha và Ferdinando Paer và cũng viết được vài tác phẩm cho piano gồm concerto, sonata, nhạc thính phòng, các bản biến tấu trên chủ đề của Rossini, Gaspare Spontini. Các tác phẩm của Liszt đều theo phong cách Wien đương đại, tuy nhiên phần lớn các tác phẩm đã xuất bản đều không thành công thậm chí có người còn chỉ trích ông "chẳng có tí khả năng sáng tác nào". Mùa xuân năm 1824, Liszt bắt đầu viết vở opera Don Sanche (hay Lâu đài tình ái) với sự giúp đỡ của Paer. Vở này được công diễn lần đầu ngày 17 tháng 10 năm 1825 ở Viện âm nhạc hoàng gia do Rodolphe Kreutzer đạo diễn và Adolphe Nourrit đóng vai Don Sanche nhưng không mang lại thành công. Sau sự kiện này Liszt trở nên chán âm nhạc và có ý hướng về tôn giáo, nhưng bố ông buộc ông phải tiếp tục trình diễn. Năm 1826 tại Marseille ông bắt đầu viết các bài tập, theo dự tính là 48 bài nhưng cuối cùng chỉ viết được 12 bài xuất bản dưới tên Tác phẩm số 6. Trong mùa hè năm 1827 Lizst bị ốm, cha ông đưa ông đến Boulogne-sur-Mer dưỡng bệnh, khi ông khỏi thì cha ông lại mắc bệnh và mất ngày 28 tháng 8 năm 1827. Liszt viết một khúc tang ca ngắn trong dịp này. Liszt sẽ không bao giờ đến thăm mộ của Adam tại Bouglogne. Những năm sau này Liszt thường nhìn lại thời thơ ấu với thái độ bi quan rằng tuy ông kiếm được nhiều tiền và nổi tiếng nhưng lại chẳng được ăn học đàng hoàng.

Thời thanh niên ở Paris

Sau khi cha chết, Liszt trở lại Paris. Trong 5 năm sau đó ông ở với mẹ trong một căn hộ nhỏ cho đến cuối năm 1833 ông ra ở riêng trong căn nhà gọi là Ratzenloch.

Để kiếm sống, Liszt dạy chơi piano và dạy sáng tác. Một trong những học trò của ông là Caroline de Saint-Cricq, con của bộ trưởng thương mại Pháp dưới triều vua Charles X của Pháp. Hai người yêu nhau và mẹ của Caroline cũng đồng tình cho kết hôn; tuy nhiên đến tháng 7 năm 1829 thì người mẹ chết và người cha buộc hai người chia tay. Caroline phát ốm, còn Liszt bị sốc nặng. Năm 1830, Caroline lấy Bertrand d'Artigaux và cùng chồng chuyển đến miền nam Pháp. Ngày 23 tháng 10 năm 1828 báo Corsair đưa tin Liszt chết nhưng 3 ngày sau đã đưa tin cải chính của Madame Alix là người chủ trường tư mà ông đang dạy học. Ngày 25 tháng 12 năm 1828 Liszt tự tổ chức một buổi diễn của riêng mình, kế hoạch biểu diễn đã lên sẵn nhưng cuối cùng phải bỏ dở vì Liszt bị bệnh sởi. Ngày 25 tháng 3 năm 1829 ông tham gia dàn nhạc 12 người biểu diễn bản overture Die Zauberflöte của Mozart. Mùa đông 1829-1830 ông trình diễn một vài lần nữa.

Tháng 7 năm 1830 Cách mạng Pháp lan đến Paris, ảnh hưởng bởi sự kiện này, Liszt sáng tác bản giao hưởng Cách mạng. Cuối cùng cách mạng chẳng thu được kết quả gì tốt hơn thậm chí làm cho tình hình xã hội trở nên tệ hơn, Liszt chán nản và bản giao hưởng sẽ chẳng bao giờ cất tiếng. Cũng do ảnh hưởng của cuộc cách mạng đời sống âm nhạc trở nên khó khăn, chỉ đến tháng 12 năm 1830 Liszt mới tham gia lại vào buổi ra mắt bản Symphonie fantastique của Hector Berlioz. Trong giai đoạn cách mạng ông bắt đầu gian díu với Adèle de Laprunarède, một người rất xinh đẹp và giàu có, hơn nữa đã có gia đình, cùng lúc lại còn quan hệ với một số người nữa.

Cuối tháng 12 năm 1830 Liszt rời Paris đi du lịch đến Genève. Trong mùa đông 1831-1832 Liszt làm quen với Felix Mendelssohn và Frédéric Chopin tại Paris. Giai đoạn này Liszt cũng bị ảnh hưởng của tôn giáo: ngày 11 tháng 1 năm 1832 theo lời kêu gọi của cha Enfantin, Liszt bảo học trò Valerie Boissier rằng ông sẽ ngưng việc dạy học để tập trung vào phát triển kĩ năng. Nhưng rốt cuộc ông vẫn tiếp tục dạy học. Cuối tháng 3 năm 1832 Liszt được mời đến chơi nhà Valerie Boissier tại Genève cùng với Alexandre Dumas nhưng cuối cùng lại hoãn vì có những lí do riêng có lẽ vì chuyện tình cảm. Tháng 5 năm 1832 ông đến Ecoutebœuf và bắt đầu sáng tác "Fantasia trên chủ đề La Campanella của Paganini", công việc bị trì hoãn bởi Liszt lại mắc bệnh.

Cho đến tháng 4 năm 1834 Liszt mới biểu diễn bản fantasia lần đầu tại buổi hòa nhạc của Berlioz, tuy nhiên nó lại càng chứng tỏ rằng Liszt chẳng có khả năng sáng tác gì cả. Từ năm 1833 quan hệ giữa Liszt và Marie d'Agoult có nhiều tiến triển. Năm 1835 Marie li dị chồng và từ 1835 đến 1839 ông sống với bà này, họ có 3 người con: Blandine (1835-1862), Cosima (1837-1930) sau này lấy Richard Wagner, và Daniel (1839-1859). Các mối tình này giúp Liszt có cảm hứng sáng tác, đến tháng 5 năm 1835 ông sáng tác khoảng 6 tác phẩm cho piano và dàn nhạc, 1 bản sonata cho piano và violin trên nền tảng bản Mazurka của Chopin, một bản dành cho 2 piano dựa trên Lieder ohne Worte của Mendelssohn... Từ tháng 4 năm 1834 ông lại làm quen với Hughes Felicité Robert de Lamennais.

Các tác phẩm viết trong thời gian 1832 đến tháng 5 năm 1835 không bao giờ được Liszt trình diễn hay xuất bản. Tháng 6 năm 1835 ông ngừng hết việc, rời Paris đến Basel. Từ cuối tháng 7 năm 1835 Liszt và Marie d'Agoult sống trong một căn hộ ở Genève, ông dạy học ở nhạc viện Genève.

Lieberstraum cello and piano