Bức tranh dầu trên vải đầu tiên của vua Hàm Nghi còn được lưu giữ đến nay là tác phẩm “Vô đề”, vẽ phong cảnh miền quê quanh Alger, ngày 19/5/1899. Từ 1899 đến 1903, nhà vua đã đi sâu vào các kỹ thuật của trường phái ấn tượng, với những nét bút kề nhau. Thời kỳ này, các tác phẩm chủ yếu là tranh phong cảnh. Ngài đã tâm sự với Lahaye:“Tôi và chính là tôi, người bỏ qua hầu hết mọi thứ, chỉ sở hữu chuyên môn là ngưỡng mộ và yêu vẻ đẹp của thiên nhiên”. Ngày 2 tháng 1 năm 1896, ngài viết thư cho người bạn Charles Gosselin, trong thư có câu: “Đây là những gì tôi muốn nói: Tôi chỉ thích tại thời điểm hiện tại trong trang phục đồng quê châu Phi”.
Theo Amandine Debat: “Tranh [Hàm Nghi] cấu trúc chặt chẽ, màu sắc chọn lọc, nội dung đi tìm cái đẹp của thiên nhiên, nhưng kín đáo, trầm buồn, u uẩn bởi nghệ thuật là phương tiện để thể hiện lòng hoài nhớ quê hương. Ông sáng tác nhiều tranh sơn dầu, phấn màu, điêu khắc đồng, thạch cao. Nếu như phần lớn chủ đề tranh là phong cảnh, thì trong điêu khắc, nhà vua thể hiện những khuôn mặt phụ nữ hay con người qua những bức tượng bán thân. Ngài luôn luôn như một nghệ sĩ phương Tây và một nghệ nhân Việt Nam”.
 |
| Vô đề 1903 tranh sơn dầu |
Từ 1895 đến 1902, vua Hàm Nghi đã sáng tác ít nhất 25 tranh sơn dầu trên vải, 9 tranh ký tên Xuân Tử, 2 tranh ký tên Tử Xuân, trong đó có 17 tranh phong cảnh. Bức lớn nhất kích thước 49×64,5cm, bức nhỏ nhất kích thước 24x35cm. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu cho rằng có ít nhất 45 tranh sơn dầu trên vải đã được thực hiện trong giai đoạn này khi nghiên cứu một số tác phẩm chưa xác định được niên đại cụ thể.
Qua các tranh phong cảnh của vua Hàm Nghi, chúng ta có thể thấy được nét văn hóa Việt Nam qua cách ngài xử lý bố cục, với vị trí các cây cổ thụ nổi bật bên trái của tranh. Cách phân bố này được lấy cảm hứng từ bố cục truyền thống quang cảnh Việt Nam, ví như vị trí các cây cổ thụ đơn độc giữa đồng làm nổi bật sự hiện diện các không gian linh thiêng hay những nơi thờ cúng. Amandine Dabat cho rằng, vua Hàm Nghi đã cố thể hiện mối liên hệ mật thiết với quê hương qua cách thể hiện phong cảnh Algérie hay Pháp lục địa theo những hình ảnh mà ngài còn lưu lại được về Việt Nam.
Một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của vua Hàm Nghi giai đoạn này là bức tranh “Phong cảnh Algérie”. Đây là tác phẩm cho thấy rõ nhất về khả năng thể hiện ánh sáng của nhà vua. Ánh sáng giữa trưa phá tan màu sắc của bầu trời và những ngọn núi đồi ở hậu cảnh, nó chiếu sáng cánh đồng với màu vàng rực rỡ, trong khi cái cây, chủ thể của bức tranh, lại có ánh sáng tương phản. Mảng tối của cây nổi bật trên nền sáng và bóng của tán lá trải dài đối xứng dưới gốc cây được chiếu sáng bởi các chi tiết hoa trên mặt đất với các sắc trắng, vàng, đỏ. Sự tương phản giữa mảng tối của bóng cây và vẻ đẹp của những bông hoa ở tiền cảnh đã mang đến nét thơ mộng cho bức tranh này. Một tác phẩm thể hiện chất nghệ sĩ của nhà vua nhưng phần nào vẫn phảng phất sự cô đơn, u uất của một người bị lưu đày tha hương xa xứ.
 |
| Vô đề 1902 tranh sơn dầu |
Khi họa sĩ đưa nhân vật vào trong tranh sẽ thường làm bức tranh thêm sống động. Trong tranh phong cảnh của vua Hàm Nghi, nhân vật lại càng làm cho sự cô đơn, u uất tăng thêm. Chỉ có hai tác phẩm vua Hàm Nghi vẽ phong cảnh có hình bóng con người. Phải chăng tác giả muốn vẽ chính mình và sự cô đơn của mình đang phải trải qua ?!
Amandine Dabat từng nhận xét: “Trong bối cảnh lưu đày, làm nghệ thuật đã tạo cơ hội cho vua Hàm Nghi lưu lại mối liên hệ với Đông Dương, và nghệ thuật là không gian tự do, qua đó ngài có thể thoải mái thể hiện sự gắn bó với quê hương mình”.
Có duy nhất một tác phẩm vẽ nghiên cứu về kiến trúc được nhà vua thực hiện. Nó thể hiện phần mái của một tòa biệt thự, có nhiều nét tương đồng với lối tranh trang trí của các họa sĩ phương Đông và theo bút pháp của trường phái ấn tượng, với những nét chấm phá của màu sắc đan xen.
Năm 1904 là một năm hết sức đặc biệt với nhà vua. Năm ấy, ngài kết hôn, và trong sáng tác hội họa cũng dễ nhận thấy sự thay đổi rõ rệt trong phong cách của ngài. Ngài đã nghiên cứu việc mở rộng bảng màu theo các dải màu đã được Gauguin sử dụng, cho thêm vào những màu sắc rực rỡ, sống động như hồng, cam, đỏ son, hoa cà… Hơn nữa, các mảng màu lì (aplat) cũng đã được áp dụng hết sức nhuần nhuyễn, những gượng ép trong mô phỏng hội họa, những câu nệ của lối vẽ hiện thực đã được xóa bỏ đáng kể. Kỹ thuật vẽ phấn màu của ngài rất điêu luyện qua các hiệu quả ánh sáng. Đặc biệt, việc nghiên cứu, diễn tả bầu trời và các sắc thái của nó đã tạo nên một cảm hứng mãnh liệt cho nhà vua. Trong một bức thư viết cho con gái, ngài đã viết: “Hoàng hôn, một bầu trời tráng lệ, vàng, đỏ, lục, hoa cà, cam; một ngọn lửa từ thiên đường…”.
 |
Hai con gái Như Lý và Như Mây
trong xưởng họa của cha, 1915 |
Ngày 31 tháng 10 (1904), Petit Palais đã dành riêng một phòng tranh cho ngài; tháng 11, Ambroise Vollard cũng đã tổ chức cho ngài một cuộc triển lãm. Nhưng phải đợi đến ngày 6 tháng 12, tại Salon d’Automne, lần đầu tiên hai tranh phong cảnh “aplat” theo phong cách Nabis của nhà vua mới được trình làng. Các thể nghiệm này đã vượt ra kiểu cách giáo dục nghệ thuật hàn lâm thuần túy
Trong khi Nhóm Nabis tập trung vào vẽ cuộc sống, sinh hoạt nơi đô thị hoặc nghiên cứu hình nhân vật thì vua Hàm Nghi hầu như chỉ vẽ tranh phong cảnh theo lối này. “Trong hoàn cảnh lưu đày, […] nghệ thuật như là một khoảng trời tự do, mà nhà vua có thể thoải mái diễn tả tình cảm gắn bó với quê hương của mình.”
 |
| Vua Hàm Nghi trong xưởng vẽ của ông năm 1935 |
Đến năm 1915, một số tranh theo trào lưu Hậu Ấn tượng đã được nhà vua thực hiện, với một màu xanh lam rất riêng.
Từ năm 1916 đến năm 1926, tranh của ngài lại có phong cách dần dần hướng đến trừu tượng. Qua bức “Cây thông”, chúng ta phần nào cảm nhận được xu hướng này.
Theo Amandine Dabat, nhà vua không vẽ cho người khác mà cho chính mình. Vì vậy, quan điểm nghệ thuật của vua Hàm Nghi có những nét rất riêng, cho dù có thời gian chịu ảnh hưởng Gauguin, Nabis, khuynh hướng Ấn tượng hay Hậu Ấn tượng.
Đối với vua Hàm Nghi, hội họa, nghệ thuật không chỉ là một khoảng trời tự do, mà còn là cái gì đó rất riêng để ngài có thể thoải mái thực hiện trong đời tư mà không phải lo lắng. Nghệ thuật, hội họa là chiếc cầu nối để ngài biểu lộ tình cảm gắn bó đối với quê hương Việt Nam. Một điều thú vị khác, ngài chỉ chủ yếu vẽ tranh phong cảnh, một vài tranh chân dung, một vài lính thủy, nhưng tuyệt đối không vẽ chủ đề chính trị.
 |
| Đám cưới của vua Hàm Nghi và Marcelle Laloe, 1904 |
Vua Hàm Nghi là một nạn nhân của các sự kiện chính trị, không lúc nào nhà vua không khao khát tự do, và ngài đã tìm sự tự do cho tâm hồn theo cách rất riêng. Nghệ thuật, chính xác hơn là hội họa và điêu khắc, đã mở ra chân trời tự do đó.“Đó là những môn nghệ thuật rất tuyệt vời và hấp dẫn, mang lại những niềm vui không thể tả xiết. Tôi có thể nói với bạn rằng: không có gì đẹp hơn đường nét, bố cục. Nhưng để biết thưởng thức loại vẻ đẹp này cần phải sống để biết cảm thụ đầy đủ nghệ thuật vẽ” (thư viết cho người bạn Georges Lahaye, ngày 10 tháng 5 năm 1903).
Trong cuộc đời bị lưu vong, vua Hàm Nghi đã dành phần nhiều thời gian để vẽ tranh, tạc tượng và chưa bao giờ kể cho ai nghe những tháng ngày kháng chiến thời Cần Vương hay những bí mật về suy nghĩ của mình. Một vụ hỏa hoạn xảy ra vào những năm 1960 đã thiêu rụi tất cả những ghi chép bằng chữ Hán của ngài. Do vậy, đời sống nội tâm của một vị vua yêu nước đến với nghệ thuật bằng tinh thần tự tôn dân tộc vẫn còn là một bí ẩn, một bí ẩn mà bất kỳ người dân Việt Nam nào khi nhắc đến đều tỏ rõ lòng kính ngưỡng.
Theo Nhã Khai
No comments:
Post a Comment