Doan NT: Mendelssohn (1809-1847)

Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy (3 tháng 2 năm 1809 - 4 tháng 11 năm 1847), sinh ra và được biết đến rộng rãi với tên Felix Mendelssohn, là một nhà soạn nhạc, nghệ sĩ dương cầm, nghệ sĩ đại phong cầm và chỉ huy dàn nhạc người Đức thuộc giai đoạn đầu thời kỳ âm nhạc Lãng mạn. Felix Mendelssohn sinh ra trong một gia đình quý tộc Do Thái, là cháu của nhà triết học Moses Mendelssohn, dù ban đầu ông được nuôi dạy không có tôn giáo và sau được rửa tội theo Tin lành. Ông sớm được công nhận là một thần đồng âm nhạc, nhưng cha mẹ ông đã thận trọng và không có ý định tận dụng tài năng của ông. Mendelssohn tận hưởng thành công sớm ở Đức, nơi ông phục hồi sự yêu thích âm nhạc của Johann Sebastian Bach, và trong những chuyến du lịch khắp châu Âu. Ông đặc biệt được chào đón tại Anh trong vai trò nhà soạn nhạc, chỉ huy và nghệ sĩ độc tấu, và mười chuyến đi đến đây - trong số đó nhiều tác phẩm lớn của ông được ra mắt - đóng một phần quan trọng trong sự nghiệp thời kì trưởng thành của ông. Tuy vậy, thị hiếu âm nhạc về cơ bản là bảo thủ của ông khiến ông tách biệt ra khỏi những nhạc sĩ đương thời phiêu lưu hơn như Hector Berlioz, Franz Liszt và Richard Wagner. Nhạc viện Leipzig (ngày nay là Đại học Âm nhạc và Sân khấu Leipzig) mà ông thành lập trở thành pháo đài của quan điểm chống cấp tiến này. Các tác phẩm của ông bao gồm các thể loại nhạc giao hưởng, concerto, hợp xướng, thanh xướng kịch, piano, nhạc thính phòngvà ca khúc nghệ thuật. Những tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là overture và nhạc nền cho vở kịch Giấc mộng đêm hè, giao hưởng Italy, giao hưởng Scotland, overture Hebrides, bản Violin Concerto lúc trưởng thành, Bát tấu đàn dây, Những bài ca không lời là tác phẩm cho piano độc tấu nổi tiếng nhất của ông. Sau một thời gian dài bị ảnh hưởng bởi những sự chê bai do thay đổi khẩu vị âm nhạc cộng với chủ nghĩa bài Do Thái trong cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, tính độc đáo sáng tạo trong các nhạc phẩm của Mendelssohn đã được thừa nhận và đánh giá lại. Mendelssohn hiện tại được xem là một trong những nhà soạn nhạc lừng danh nhất thời kỳ âm nhạc Lãng mạn.

Mendelssohn lúc trẻ

Tuổi thơ

Felix Mendelssohn sinh vào ngày 3 tháng 2 năm 1809 tại Hamburg, lúc bấy giờ còn là một thành bang độc lập, trong cùng ngôi nhà mà một năm sau, người được ông đề tặng và cũng là người biểu diễn đầu tiên bản Violin Concerto, Ferdinand David, chào đời. Cha của ông là chủ ngân hàng Abraham Mendelssohn, người con thứ năm của triết gia Đức Do Thái Moses Mendelssohn. Mẹ của ông là Lea Salomon, thành viên của dòng họ Itzig và là chị của Jakob Salomon Bartholdy. Mendelssohn là người thứ hai trong số bốn anh chị em, người chị Fanny cũng thể hiện một tài năng âm nhạc sớm và khác thường. Gia đình ngụy trang thành nông dân và rời Hamburg để đến Berlin năm 1811 vì sợ quân đội Pháp trả thù do vai trò của ngân hàng Mendelssohn trong việc phá vỡ hệ thống phong tỏa lục địa của Napoléon. Abraham và Lea Mendelssohn tìm kiếm cho các con - Fanny, Felix, Paul và Rebecka - sự giáo dục tốt nhất có thể. Fanny trở thành nghệ sĩ piano nổi tiếng và nhà soạn nhạc nghiệp dư, ban đầu ông Abraham nghĩ rằng Fanny, hơn là Felix, sẽ có thiên hướng âm nhạc hơn. Tuy vậy, tại thời điểm ấy, điều đó không được xem là một khả năng phù hợp, bởi cả Abraham và Felix, cho một phụ nữ có một sự nghiệp âm nhạc, do đó Fanny tiếp tục hoạt động nhưng là một nhạc sĩ không chuyên. Abraham cũng không muốn cho Mendelssohn theo con đường âm nhạc cho đến khi rõ ràng Mendelssohn có ý định nghiêm túc muốn cống hiến cho nó. Mendelssohn lớn lên trong môi trường trí thức. Những vị khách thường xuyên đến salon được tổ chức bởi cha mẹ ông tại nhà của họ ở Berlin, bao gồm các nghệ sĩ, nhạc sĩ và nhà khoa học, trong đó có Wilhelm và Alexander von Humboldt, nhà toán học Peter Gustav Lejeune Dirichlet (người mà sau này em gái ông Rebecka sẽ cưới). Sarah Rothenburg viết về ngôi nhà đó rằng "châu Âu đến với phòng khách của họ".

Họ của Felix

Abraham Mendelssohn từ bỏ Do Thái giáo, ông và vợ đã cân nhắc quyết định không cắt bao qui đầu cho Felix, một sự vi phạm truyền thống Do Thái. Felix và các chị em đầu tiên được nuôi dưỡng không có giáo dục tôn giáo, sau đó được rửa tội bởi một mục sư của đạo Tin lành vào năm 1816, thời điểm đó Felix đó mang thêm tên bổ sung là Jakob Ludwig. Ông bà Abraham và Lea được rửa tội vào năm 1822, chính thức lấy họ Mendelssohn Bartholdy (mà họ đã sử dụng từ năm 1812) cho họ và con. Tên Bartholdy được thêm vào theo đề xuất của em Lea, Jakob Salomon Bartholdy, người đã thừa hưởng một tài sản dưới cái tên này tại Luisenstadt và lấy nó làm họ của ông. Abraham sau đó đã giải thích quyết định này trong một bức thư gửi Felix như là một cách thể hiện sự phá bỏ quan trọng khỏi truyền thống của Moses: "Có thể không còn một Mendelssohn Thiên Chúa giáo hơn là có thể có một Khổng Tử Do Thái". Trong quá trình dấn thân vào sự nghiệp âm nhạc, Felix không hoàn toàn lấy tên Mendelssohn như Abraham yêu cầu, nhưng chiều theo ý cha ông kí tên trong thư từ và thiếp mời được in sử dụng tên "Mendelssohn Bartholdy". Năm 1829, Fanny viết cho Mendelssohn "Bartholdy [...] chúng ta đều ghét cái tên này".

Sự nghiệp

Giống như Wolfgang Amadeus Mozart trước đó, Mendelssohn được đánh giá là một thần đồng. Robert Schumann gọi ông là Mozart của thế kỷ 19. Ông bắt đầu những bài học piano từ mẹ vào năm sáu tuổi, và năm bảy tuổi được dạy kèm bởi Marie Bigot ở Paris. Sau khi gia đình chuyển đến Berlin, cả bốn đứa trẻ nhà Mendelssohn đều học piano với Ludwig Berger, một học trò của Muzio Clementi. Ít nhất là từ tháng Năm 1819, Felix và Fanny học hòa âm và sáng tác với Carl Friedrich Zelter tại Berlin. Đây là một ảnh hưởng quan trọng với Felix cho sự nghiệp tương lai. Zelter gần như chắc chắn được giới thiệu làm thầy giáo cho Felix bởi người dì Sarah Levy, người từng là học trò của W. F. Bach và là người bảo trợ cho C. P. E. Bach. Sarah Levy là một người chơi đàn phím tài năng, thường chơi với dàn nhạc của Zelter tại Sing-Akademie zu Berlin, nơi mà bà và nhà Mendelssohn là những nhà bảo trợ hàng đầu. Sarah đã tạo một bộ sưu tập quan trọng các bản thảo của gia đình Bach mà bà truyền lại cho Singakademie; Zelter, người có thị hiếu âm nhạc bảo thủ, cũng là một người ái mộ truyền thống của Bach. Không nghi ngờ gì khi những điều đó đóng phần ý nghĩa trong việc hình thành thị hiếu âm nhạc của Felix Mendelssohn. Những tác phẩm của ông thể hiện việc nghiên cứu âm nhạc Baroque và đầu Cổ điển. Những khúc fugue và thánh ca của Mendelssohn đặc biệt phản ánh sự trong sáng về giọng và cách sử dụng hòa âm gợi nhắc về Johann Sebastian Bach, người mà ông chịu ảnh hưởng sâu sắc.

Trưởng thành

Mendelssohn chắc đã có buổi hòa nhạc ra mắt công chúng vào năm 9 tuổi, khi ông biểu diễn trong một buổi hòa nhạc thính phòng với sự hỗ trợ của một cặp song tấu kèn cor. Ông cũng là một nhà soạn nhạc sung sức từ rất sớm. Ở tuổi niên thiếu, các tác phẩm của ông thường được biểu diễn tại nhà bởi một dàn nhạc riêng cho các hội nhóm của cha mẹ ông trong giới trí thức tinh hoa của Berlin. Từ khoảng 12 đến 14 tuổi, Mendelssohn viết 12 giao hưởng đàn dây cho những buổi hòa nhạc đó. Những tác phẩm này bị lờ đi trong hơn một thế kỉ, nhưng hiện nay đã được thu âm và đôi khi được biểu diễn trong các buổi hòa nhạc. Ông viết tác phẩm được xuất bản đầu tiên, một tứ tấu piano, trước 13 tuổi. Có lẽ ông Abraham Mendelssohn đã giúp tác phẩm được in bởi nhà in Schlesinger. Năm 15 tuổi, Mendelssohn viết bản giao hưởng đầu tiên cho dàn nhạc đầy đủ (giọng Đô thứ, op.11). Ở tuổi 16, Mendelssohn viết Bát tấu đàn dây giọng Mi giáng trưởng, tác phẩm đầu tiên thể hiện đầy đủ năng lực thiên tài của Mendelssohn. Bản Bát tấu này cùng Overture cho vở kịch Giấc mộng đêm hè của Shakespeare, viết trong năm sau (1826), là những tác phẩm thời kì đầu nổi tiếng nhất của ông (sau đó Mendelssohn cũng viết nhạc nền cho vở kịch, bao gồm Hành khúc đám cưới nổi tiếng, vào năm 1842). Overture này có lẽ là ví dụ sớm nhất cho một overture hòa nhạc, một tác phẩm được viết không nhằm chủ đích để đệm cho vở kịch trên sân khấu, mà là để gợi lên những chủ đề văn học trong buổi biểu diễn theo thể thức hòa nhạc; đây sẽ là một thể loại phổ biến thời kì Lãng mạn. Năm 1824, Mendelssohn học tập dưới sự chỉ dạy của nhà soạn nhạc và nghệ sĩ piano bậc thầy Ignaz Moscheles, tuy vậy Moscheles thú nhận trong nhật kí rằng ông có rất ít thứ để dạy cho cậu học trò này. Moscheles trở thành bạn đồng nghiệp thân thiết và người bạn suốt đời của Mendelssohn. Năm 1827 chứng kiến buổi ra mắt - cũng là lần biểu diễn duy nhất trong cuộc đời của ông - vở opera của Mendelssohn, Đám cưới của Camacho.Thất bại của sản phẩm này khiến Mendelssohn từ bỏ mọi ý định mạo hiểm ở thể loại này lần nữa. Bên cạnh âm nhạc, Mendelssohn có nền giáo dục bao gồm cả hội họa, văn chương, ngôn ngữ và triết học. Ông có một niềm đam mê đặc biệt với văn chương cổ điển và đã dịch Andria của Terence cho gia sư của ông là Heyse vào năm 1825; Heyse đã ấn tượng và cho xuất bản nó vào năm 1826. Bản dịch cũng giúp Mendelssohn đủ tiêu chuẩn vào học tại Đại học Humboldt Berlin, nơi mà từ năm 1826 đến 1829 Mendelssohn đã tham dự vào các buổi giảng dạy về mỹ học của Georg Wilhelm Friedrich Hegel, về lịch sử của Eduard Gans và về địa lí của Carl Ritter.

Gặp Goethe

Năm 1821, Carl Friedrich Zelter đưa Mendelssohn đến Weimar, thăm một trong những con người vĩ đại nhất của văn học Đức, Johann Wolfgang Goethe. Một tình bạn giữa một nhà thơ 72 tuổi và thần đồng âm nhạc 12 tuổi đã nảy nở, hứa hẹn nhiều trong sáng tác. Goethe có lẽ là người đầu tiên đã so sánh Mendelssohn với Mozart - người mà Goethe đã gặp khi còn nhỏ - theo như cuộc nói chuyện giữa Goethe và Zelter sau: "Những thần đồng âm nhạc... có lẽ sẽ không còn quá hiếm hoi nữa, nhưng những gì mà chàng trai bé nhỏ này có thể thể hiện trong khả năng ứng tấu và thị tấu thật kì diệu, và tôi đã không thể tin được rằng điều đó có thể xảy ra với một độ tuổi quá trẻ như thế." Zelter nói: "Và anh đã nghe Mozart lúc ông ấy bảy tuổi tại Frankfurt?". "Vâng", Goethe trả lời "...nhưng những gì mà cậu học trò của anh làm được, mang lại mối liên hệ tương tự với Mozart thời điểm đó khi những cuộc thảo luận đầy học thức của một người trưởng thành lại mang những lời nói vui đùa của một đứa trẻ." Mendelssohn được mời đến thăm Goethe nhiều lần nữa, và đã phổ nhạc nhiều bài thơ của Goethe. Những tác phẩm được truyền cảm hứng bởi Goethe bao gồm overture Biển bình yên và chuyến hải trình thịnh vượng (Op. 27, 1828) và bản cantata Die erste Walpurgisnacht (Đêm Walpurgis đầu tiên, Op. 60, 1832).

Chỉ huy Bach

Vào ngày 11 tháng 3 năm 1829, với sự ủng hộ của Zelter và sự trợ giúp của diễn viên Eduard Devrient, Mendelssohn biên soạn và chỉ huy một buổi biểu diễn Thánh Matthew thọ nạn của Bach tại Berlin. Bốn năm trước, bà ngoại của Mendelssohn là Bella Salomon đã cho ông một bản sao của bản thảo kiệt tác này (lúc đó đã gần như bị lãng quên). Dà nhạc và đội hợp xướng của buổi biểu diễn là Berlin Singakademie. Thành công của buổi biểu diễn này - lần đầu tiên kể từ khi Bach qua đời vào năm 1750 - là một thành phần quan trọng trong cuộc phục hồi Bach tại Đức và sau đó là toàn châu Âu. Mendelssohn giành được sự khen ngợi từ khắp nơi khi mới 20 tuổi.

Phong cách sáng tác

Tài năng của Felix Mendelssohn thật phi thường. Ông là họa sĩ có tài, có kiến thức văn học cực kỳ rộng rãi và sáng tác giỏi; là nghệ sĩ piano tuyệt vời, nghệ sĩ violin xuất sắc, nghệ sĩ organ hiếm gặp; một phong cách chỉ huy đầy cảm hứng. Mendelssohn có trí nhớ âm nhạc đáng kinh ngạc. Ông rất hào phóng, rộng lượng với đồng nghiệp và thiết tha với việc nâng cao thị hiếu của công chúng. Thiên tài của ông đã khiến nghệ sĩ Hans von Bülow coi ông là bậc thầy hoàn hảo nhất về hình thức âm nhạc chỉ sau Mozart. Chính Mendelssohn là người đầu tiên đưa thể loại overture thảnh một thể loại độc lập, không còn gắn với ca kịch nữa. Mendelssohn còn là một chỉ huy có tài, đưa nhiều cải tiến mới vào nghệ thuật chỉ huy, đặt nền móng cho phương pháp, phong cách điều khiển dàn nhạc mới thời đó. Mendelssohn là một trong những tác giả kinh điển trong số các nhà soạn nhạc lãng mạn. Ông suốt đời ngưỡng mộ các bật thầy trước ông như George Frideric Handel, Johann Sebastian Bach. Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, học tập ở họ tính nhân đạo, nội dung phong phú và vẻ đẹp trong nghệ thuật. Tuy nhiên, Mendelssohn vẫn làn một nhà soạn nhạc lãng mạn với tính chân thành, phong phú trong giai điệu, tình cảm trong sáng, luôn biết áp dụng vốn thơ ca,truyền thuyết và huyền thoại. Ông thích những gì bay bổng, ghi lại những hình ảnh thiên nhiên thơ mộng, nhiều khi huyền bí và hoang tưởng.

Bartholdy