Iris

Họ Diên vĩ hay họ Lay ơn hoặc họ La dơn (danh pháp khoa học: Iridaceae) là một họ thực vật nằm trong bộ Măng tây (Asparagales). Tên gọi diên vĩ là lấy theo chi Diên vĩ (Iris), còn tên gọi lay ơn (lay dơn) là lấy theo chi Lay ơn(Gladiolus). Nó bao gồm một số loài cây trồng được nhiều người biết đến như diên vĩ (Iris spp.), nghệ tây (Crocusspp.), sâm đại hành (Eleutherine spp.), rẻ quạt (Belamcanda spp.) v.v.

Các loài trong họ này là cây thường xanh, với thân hành, thân củ hay thân rễ. Các loài cây này nói chung có thân mọc thẳng và các lá có hình dáng giống lá cỏ, với nếp gấp trung tâm sắc nhọn. Họ này chứa khoảng 80-92 chi và khoảng 1.500-1.800 loài, phân bổ rộng khắp thế giới. Khu vực sinh thái nhiệt đới châu Phi, cụ thể là Nam Phi, có sự đa dạng nhất về số chi. Một loại gia vị là bột nghệ tây (saffron) được sản xuất từ các núm nhụy của cây nghệ tây (Crocus sativus).

Diên vĩ hoa tím (danh pháp hai phần: Iris spuria) là một loài thực vật thuộc họ Diên vĩ. Loài được trồng và lai để sử dụng trong vườn. Nó được tìm thấy ở châu Âu, châu Á và châu Phi. Nó được mô tả lần đầu tiên năm 1753 bởi Linnaeus, người đã mô tả nó trong Species Plantarum Đức.

Mang tên của một nữ thần Hy Lạp, hoa Diên Vĩ (Iris) được xem như một loài hoa thiêng, có khả năng chữa bệnh , biểu tượng cho lòng dũng cảm và đem lại một niềm hy vọng mới. Có nguồn gốc từ vùng Địa Trung Hải và phía Nam Châu Âu, tuy nhiên nó cũng đã từng được thấy ở sa mạc, đầm lầy hay cả miền Bắc cực Siberia lạnh giá, nhiều nhất vẫn là ở các vùng khí hậu ôn hòa. Diên Vĩ là loài cây lưu niên có thân thảo vươn cao, lá hình lưỡi kiếm và những đóa hoa to nhiều màu sắc với ba cánh và ba đài hoa rũ xuống. 

Tên gọi của hoa Diên Vĩ (Iris), theo tiếng Hy Lạp có nghĩa là Cầu Vồng. Trong thần thoại Hy Lạp, “Iris” là tín sứ của thần Zeus và nữ thần Hera, và nàng thường xuất hiện dưới hình một chiếc cầu vồng. Nàng là người đưa tin trên đỉnh Olympus, mang thông điệp của các vị thần linh từ “con mắt Thiên Đường” xuống cho nhân loại trên trái đất qua vòng cung cầu vồng rực rỡ. Từ thần thoại này, hoa Diên Vĩ được xem như sứ giả mang đến những điềm lành. niềm hy vọng. Ba cánh hoa Diên Vĩ đại diện cho lòng Trung thành, sự Khôn ngoan và lòng Dũng cảm.

Loài hoa mang tên vị nữ thần này luôn được tôn kính và nhận sự che chở thần thánh suốt hàng thế kỷ trên khắp thế giới. Chính từ ý nghĩa này, hoa Diên Vĩ có một sự thu hút kỳ lạ và được rất nhiều người ngưỡng mộ. Ai Cập, Pháp, Italia, Jordan và Israel… từ xưa đã xem Diên Vĩ là biểu tượng của hoàng gia. Ở các nước khác, lại xem Diên Vĩ là tượng trưng cho hy vọng, tuổi trẻ, chí khí anh hùng và niềm đam mê. Nhà thờ La Mã xem hoa Lily là hiện thân của Đức Mẹ Đồng Trinh. Do có ba cánh đặc biệt, fleur-de-lis (có nguồn gốc từ tên “Fleur-de-Louis” sau vua Louis VII, năm 1147),  cũng được làm hình ảnh tượng trưng cho Chúa Ba Ngôi linh thiêng.

Có khoảng 300 loài hoa Diên Vĩ xinh đẹp khác nhau, phổ biến nhất là màu tím và xanh lam, xanh da trời nhạt, ngoài ra Iris cũng có màu vàng, trắng, hồng, cam, nâu đỏ…đa dạng như màu sắc cầu vồng, với hương thơm dịu ngọt. Hoa Diên Vĩ được xem như sứ giả mang đến những điềm lành. niềm hy vọng. Hoa Diên Vĩ vàng là biểu tượng của ngọn lửa và niềm đam mê. Những bông Diên Vĩ đã xuất hiện lần đầu tiên trên một bức tranh tường của đại điện Minoan, sau đó là tường thành ở Karnak, Ai Cập ca ngợi chiến thắng của vua Tehutimes đệ tam, và nay đặc biệt nổi tiếng trong nhiều tác phẩm nghệ thuật thế kỷ 20 như tranh của Monet, Vincent van Gogh vì sự quyến rũ và quý tính. Iris cũng là biểu tượng của nước Pháp từ thế kỷ 13. Hoàng gia Pháp trang trí hoa Diên Vĩ trên áo choàng, các đồ vật trong cung điện và trên những bức tường như biểu hiện của sự toàn bích, ánh sáng và cuộc sống.

Còn ở Nhật, hoa Diên Vĩ tượng trưng cho chí khí anh hùng và dòng dõi quý phái. Hoa Diên Vĩ là một phần quan trọng trong lễ hội mùa xuân dành cho các bé trai. Được xem như một loài hoa thiêng, người ta tin rằng hoa Diên Vĩ có khả năng chữa bệnh và đã được dùng làm thuốc từ thời xa xưa. Vào thế kỷ đầu tiên sau Công Nguyên, vị y sĩ Hy Lạp Dioscorides đã đưa ra bài thuốc dùng rễ cây hoa Diên Vĩ uống với mật ong, dấm hay rượu vang để chữa ho, cảm lạnh, khó tiêu và chứng đau thần kinh tọa. Rễ cây hoa Diên Vĩ cũng được dùng để tạo hương thơm. 

Bên cạnh đó, Diên Vĩ còn được trồng làm cảnh, chế nước uống và nước hoa. Các nhà khoa học đã cho rằng, có thể lai tạo nhiều loại Diên Vĩ cho lá, hoa và dáng đẹp hơn cả những chiếc cầu vồng. Đến nay, sau nhiều lần thử nghiệm, họ đã tạo được loại Diên Vĩ râu quai nón cao có cánh chuẩn mầu đỏ thật. Phần lớn các loài đều nở vào hè – thu, và nhiều lần trong năm, riêng loài thân lùn nở vào xuân. Trên thế giới, hàng năm đều mở hội hoa Diên Vĩ, tổ chức thi và tặng huy chương cho những bông hoa Diên Vĩ đẹp nhất.

Theo Van Gogh, Hoa diên vĩ (Irises) là bản khảo nghiệm, thế nên chưa từng thấy bản vẽ nào về nó trước đó. Vì vậy, Hoa diên vĩ là bức tranh mà danh họa này sáng tác ở tâm thế tự do nhất, lúc ông chẳng vướng bận gì ở Bệnh viện Tâm thần Saint Paul-de-Mausole (Pháp). Với em trai ông, bức tranh này là “bản khảo nghiệm tuyệt đẹp đầy không khí và sự sống”, gây ấn tượng sâu sắc dù nhìn xa hay gần. Bức Hoa diên vĩ không chỉ cho thấy vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn là vẻ đẹp của nghệ thuật. 

Trong bức tranh này, hầu như cả không gian đều phủ đầy hoa diên vĩ, chỉ chừa một mảng đất nhỏ màu nâu đỏ bên góc trái. Từng bông hoa trong bức Hoa diên vĩ đều mang nét đẹp riêng. Van Gogh đã nghiên cứu rất tỉ mỉ sự chuyển động và hình dáng của chúng để tạo ra những bông hoa mềm mại với cánh hoa cong rủ, gợn sóng. Hoa diên vĩ còn được xem là bức họa đặc tả tâm hồn Van Gogh. Sự khôn ngoan (những bông diên vĩ xanh) sinh sôi trên nền tảng hy vọng (thân cây diên vĩ) và khi sự khôn ngoan phát triển thì niềm tin hình thành (hoa diên vĩ trắng mọc lên). 

Nhiều chuyên gia hội họa cho rằng bông hoa diên vĩ trắng đơn lẻ trong tranh biểu trưng cho ước muốn tìm thấy bản ngã của Van Gogh trong đám đông hỗn loạn. Và tổng thể bức tranh thể hiện tinh thần vươn lên không ngừng, chống chọi với giông bão cuộc đời vì diên vĩ là loài hoa thường mọc ở những nơi cằn cỗi và điều kiện càng khắc nghiệt thì chúng càng sinh sôi nảy nở. Với những ai có thể đánh giá và thực sự ngưỡng mộ chiều sâu trong tài năng nghệ thuật của Van Gogh thì bức Hoa diên vĩ biểu trưng cho bản tính kiên cường của một bộ óc thiên tài và sự cống hiến không mệt mỏi. Chẳng thế mà ông trần tình: “Cuộc đời sẽ ra sao nếu ta chẳng có dũng khí để thử làm bất cứ điều gì?”.